Đây là bài viết tôi đã lên kế hoạch từ lâu, cấu trúc bài ban đầu không giống như hiện tại nhưng vì tôi đã ngâm bài quá lâu, đủ để thấy thêm nhiều sự việc đáng ngại và cảm thấy một thôi thúc cần phải hoàn thành bài viết sớm, góp một tiếng nói nhỏ nhoi nhằm lôi kéo, đánh thức các cá thể, được bao nhiêu hay bấy nhiêu.
Con người quên cách tự suy nghĩ rồi sao?
Một hiện trạng gần đây tôi nhìn thấy, đó là càng ngày càng có nhiều người nói, viết, trao đổi hoàn toàn thông qua AI. Những chuyện đạo văn, sao chép y chang bài viết generate từ ChatGPT đã xảy ra từ lâu rồi, nhưng hiện tại việc mượn lời AI len lỏi sâu tới mức này: trong các chủ đề thảo luận, đặt câu hỏi, sẽ không khó để thấy một tài khoản đăng câu trả lời, hay ý kiến của họ bằng cách dẫn lời AI. Một cách vô liêm sỉ, họ mở đầu bằng “AI trả lời như thế này…”, “Đây là câu trả lời của AI…”. Dưới đây là một ví dụ tôi bắt gặp:
Chưa bàn tới việc kết quả trên AI đưa ra đã phù hợp chưa (mà theo kết quả thảo luận là không), thì đối với những người dùng thụ động thế này, không cần đổ thừa AI “cướp việc”, hay lo sợ chúng “thay thế con người”. AI không cần được ráp cho một cơ thể hay trang bị vũ khí, chúng chỉ đơn thuần khiến chúng ta quên cách tự suy nghĩ, phản tỉnh, trưởng thành. Mà cũng chẳng ai khiến luôn, tự con người đã sống trong chế độ tự động như vậy trước khi Ai trở thành bình thường mới và có xu hướng dựa dẫm nếu được trao cho giải pháp quá dễ dàng.
Nhà ngôn ngữ học George Kingsley Zipf đã trình bày trong “Behaviour and the Principle of Least Effort: An Introduction to Human Ecology” học thuyết về xu hướng con người chọn giải pháp ít tốn sức nhất nhưng cho ra kết quả tối ưu nhất. Trong phạm vi ngôn ngữ học, ông quan sát thấy một số từ ngữ được sử dụng nhiều và một số từ phức tạp hơn ít được đụng tới. Mở rộng ra phạm vi thể chất lẫn tinh thần, Zipf cũng khảo sát những lựa chọn ít tốn sức như đi đường tắt, lặp lại khuôn mẫu đáng tin cậy. Ông không cho rằng đây là lười biếng mà là chiến lược tối ưu hoá để sinh tồn của con người.
Trong thời đại ngày nay, có lẽ đã đến lúc nên thừa nhận “chiến lược tối ưu hoá” này đang sa đà vào phổ “lười biếng”. Từ việc outsource trí nhớ vô hại như lưu trữ danh bạ điện thoại, xếp lịch làm việc,… con người bắt đầu outsource luôn tư duy vào công nghệ. Thay vì tự tra cứu, tổng hợp, đưa ra kết luận của riêng mình, nhiều người như trên chọn cách vứt một bức ảnh, một đường link vào ChatGPT và chờ kết luận từ nó. Thậm chí họ còn chẳng buồn đọc những gì nó viết mà tuỳ nhiên copy-paste, chụp màn hình thả vào chuỗi bàn luận.
Tương lai hòa hợp giữa con người và máy móc?
Trong văn hoá đại chúng, cụ thể là các tác phẩm điện ảnh, văn học, video game thể loại khoa học viễn tưởng và nếu bàn luận về robot, AI thì đều mô tả một tương lai ảm đạm, nếu không hậu tận thế thì cũng là những xung đột khó chịu giữa người và máy, xoay quanh cạnh tranh lao động, nỗi sợ bị thay thế, khủng hoảng hiện sinh. Hiếm hoi hiện nay chỉ có một biểu tượng kinh điển có chỗ đứng trong nền văn hoá mà không “ác ma hoá” robot, đó là mèo máy Doraemon.
Doraemon và những đồng loại của cậu ta được tạo ra trong thế giới viễn tưởng, nơi Fujiko F. Fujio gửi gắm niềm tin vào một tương lai nơi con người và máy móc cùng chung sống hoà thuận. Những con robot như Doraemon được tạo ra để hỗ trợ con người, nhưng không phải nô lệ, mà với tư cách bạn đồng hành. Không có ý niệm về khinh rẻ, so sánh, hay sợ hãi dành cho lực lượng lao động như Doraemon, đó là thế giới lý tưởng khi con người ý thức được và có khả năng quản lý trí tuệ mà họ tạo ra.
Mỗi mẩu truyện Doraemon luôn có cấu trúc thế này: Nobita gặp trở ngại nào đó và nhờ Doraemon giúp đỡ, Doraemon sẽ cho Nobita mượn bảo bối từ chiếc túi quyền năng của mình, kèm theo hướng dẫn sử dụng. Rắc rối luôn xảy ra khi Nobita làm sai hướng dẫn và lạm dụng quá đà sức mạnh của bảo bối. Mỗi câu chuyện là một lời nhắc nhở về trách nhiệm của con người trong sử dụng công nghệ. Thiếu ý thức, bất kỳ công cụ quyền năng nào rơi vào tay chúng ta đều trở thành thảm họa.
Hành lang pháp lý và hướng dẫn sử dụng AI có ý thức
Không mang tính giáo dục nhẹ nhàng như Doraemon, mới đây, MEG3N 2.0 (2025) trình bày viễn cảnh đẫm máu nếu con người lạm dụng trí tuệ nhân tạo, lỏng lẻo trong kiểm soát. Nếu Doraemon phản ánh niềm tin vào sự hợp tác hài hòa, thì M3GAN cảnh báo cái giá của sự dễ dãi và mù quáng. M3GAN 2.0 không phải tác phẩm khéo léo như phần phim đầu, nó như công cụ tuyên truyền mất đi tính điện ảnh, ít ra làm được một việc là lớn tiếng kêu gọi thế giới thực hiện một việc cần kíp nhất ngay lúc này: thiết lập hành lang pháp lý cho việc phát triển và ứng dụng trí tuệ nhân tạo. Nếu không, chúng ta có nguy cơ để mặc các doanh nghiệp công nghệ vận hành trong vùng xám ngoài tầm kiểm soát.
Cùng với việc thiết lập khung pháp lý, một bộ hướng dẫn chung giáo dụng ý thức sử dụng AI còn là thứ cần gấp và có thể triển khai nhanh hơn, giống như các bộ hướng dẫn bảo vệ an toàn thông tin cá nhân, hướng dẫn phòng chống bạo lực học đường, gia đình,… hay rất nhiều bộ hướng dẫn kỹ năng khác mà bộ thông tin các nước ban hành. Đây là chiến lược mang tính sống còn về lâu dài, không thể xem nhẹ. Thậm chí tôi nghĩ tại các trường học nên có các buổi ngoại khóa hướng dẫn học sinh về bộ nguyên tắc chung này nếu nó có mặt trên đời.
Nên nhớ AI cũng chỉ là tạo tác của con người. Những ông trùm công nghệ nghiên cứu và đưa AI vào ứng dụng rộng rãi, làm thay đổi chóng mặt thị trường lao động lẫn hành vi con người. Nói rằng “AI giành việc” hay “AI thay thế con người” cùng phóng sự thù ghét vào nó, tức là bạn đã góp phần nhân hoá mô hình vô tri ấy, đồng thời nhắm lệch mục tiêu đáng lên án. Thứ chúng ta cần đòi hỏi thì như trên tôi đã đề cập, đó là hành động gấp rút của chính phủ, đưa hoạt động nghiên cứu và ứng dụng AI vào khuôn phép.
Cả hai xu hướng, “thần thánh hoá” ở những người lạm dụng AI, sử dụng chúng làm thay công việc của họ như vẽ, viết, hát, thậm chí trò chuyện… lẫn “ác ma hoá” ở những người thù ghét AI mù quáng mà bỏ qua lợi ích thực tiễn của chúng, nhìn chung đều độc hại. Muốn tiến tới một tương lai hoà hợp như Doraemon, chúng ta phải có cái nhìn cân bằng, khách quan. Tuy Doraemon chỉ là truyện viễn tưởng trẻ em, nhưng lịch sử đã chứng minh, hiện tại chúng ta đã sở hữu nhiều công cụ mà ngày xưa chỉ nằm trong trí tưởng tượng của thời đại trước.
Thứ khiến ta là người…
Nếu nói AI thay thế con người, có lẽ bạn đã quá coi thường loài người, hoặc bạn cũng chỉ là nạn nhân của một thế giới vật hóa con người, bị “vô nhân hóa” tới mức quên đi tư cách làm người của bản thân. Điều đầu tiên mỗi người cần ý thức sâu sắc đó là “được” làm người thì cao quý như thế nào, cùng với yếu tố x tách bạch chúng ta khỏi những cỗ máy trong thời đại trí tuệ bị nhầm lẫn với “thông tin” và cảm xúc cũng bị giả lập. Bài viết sau tôi sẽ dành ra để bàn về vấn đề này, nó cũng là chủ đề thu hút tôi trong nhiều năm và cuối cùng cũng tìm được lời giải, thông qua tác phẩm quan trọng nhất của E. F. Schumacher. Bạn đọc hãy đón xem bài viết sau.
Đọc Thêm?
Tập phim Spider Rose: Nosey là con gì?
