Phim Dune (2021) hay Dune: Part One dựa trên tác phẩm cùng tên của nhà văn người Mỹ Frank Herbert và nó giới thiệu một trong những thế giới phong phú, đa dạng nhất lịch sử thể loại khoa học viễn tưởng. Vì vậy, tựa phim của đạo diễn Denis Villeneuve cũng chứa đựng những khái niệm và thuật ngữ khó hiểu, chúng có thể xa lạ với hầu hết các bạn trẻ Việt Nam. Thậm chí, việc tiếp cận Dune mà không biết trước bối cảnh của nó sẽ làm giảm trải nghiệm của bạn.
Bài viết này sẽ chú giải một số thuật ngữ và khái niệm chính mà người xem có thể gặp trong phim Dune mà không tiết lộ nội dung phim. Đừng ngại đọc hết bài viết dài này vì nó không chỉ giúp bạn hiểu phim hơn mà cũng cung cấp một số mô típ vốn được sử dụng rộng rãi trong các tác phẩm khoa học viễn tưởng. Trong trường hợp bạn yêu thích thể loại này, việc cập nhật những thông tin sau là hoàn toàn có ích cho trải nghiệm trong tương lai.
Arakkis và các hành tinh trong thế giới của Dune
Câu chuyện của Dune tập trung vào thế giới đầy sa mạc khắc nghiệt của hành tinh Arakkis, một nơi cằn cỗi, cách xa các thế giới đông dân cư khác cũng như các tuyến đường thương mại liên hành tinh, đây thực sự không phải là nơi lý tưởng để sống. Nó được gọi là “Dune” (Cồn Cát) đơn giản là vì khí hậu khô cằn và những đụn cát kéo dài đến tận chân trời là tất cả những gì bạn có thể thấy tại đây.
Mặc dù có những mạch ngầm chứa nước nằm sâu bên dưới những ngọn núi của hành tinh, người dân trên Arakkis chủ yếu tồn tại bằng Windtrap – những thiết bị hấp thụ hơi nước trong không khí rồi chuyển thành chất lỏng để uống. Vì sự khô cằn, Arakkis có rất ít dạng sống tự nhiên, chỉ có một số loài thực vật đặc thù đã tiến hóa để tồn tại với ít nước nhất có thể mới sống được trên bề mặt hành tinh.
Tuy nhiên, vẫn có một vài sinh vật độc đáo xuất hiện, ví dụ như bọn Sandworm khổng lồ (Giun Cát) và Santrout – dạng ấu trùng của Sandworm. Ngoài ra còn có những con chuột sa mạc (Desert Mouse) vốn là một loài như kangaroo đã tiến hóa để thích nghi với môi trường. Nói chung là Arakkis rất khắc nghiệt, nhưng nó vẫn phát triển nhờ vào một thứ hàng hóa đặc biệt gọi là Spice Melange.
Spice Melange còn được gọi ngắn gọn là “spice“, một thứ thuốc đóng vai trò là mặt hàng thiết yếu và có giá trị nhất trong vũ trụ của Dune, nó mang lại cho người dùng sinh lực, tuổi thọ cao hơn và nâng cao nhận thức. Spice Melange cũng có thể mở khóa các năng lực kỳ lạ ở một số người, tùy thuộc vào liều lượng và cơ chế sinh lý (cơ địa đặc thù) của người dùng. Nhờ vào Spice Melange mà Arakkis trở thành một hành tinh rất quan trọng.
Cư dân ở Arakkis được gọi là Fremen, họ là hậu duệ của những người khai khẩn thuộc địa đã đến hành tinh này hàng thiên niên kỷ trước. Văn hóa của Fremen được gây dựng bởi cuộc chiến sinh tồn trong điều kiện khắc nghiệt của Arakkis. Trong lịch sử hàng nghìn năm, người Fremen đã thành công trong việc đánh đuổi các đội quân xâm lược tiên tiến hơn nhờ vào năng lực chiến đấu khác thường của họ.
Ở Arakkis cũng tồn tại các Bene Gesserit – hội nhóm nữ tu có thế lực tương tự như một tôn giáo, tác động tới quy chuẩn xã hội hoặc chính trị của cả Đế chế. Người dân Arakkis tin vào những lời tiên tri về một “Mahdi” hoặc Messiah (nhà tiên tri, đấng cứu thế) – người sẽ cứu họ khỏi những kẻ thù. Lời tiên tri cho rằng Mahdi đó sẽ là một người đến từ thế giới bên ngoài, và là một trong những đứa trẻ do môn đồ Bene Gesserit sinh ra.
Arakkeen là thành phố thủ đô của hành tinh Arakkis, đó là nơi đặt chính quyền của Đế chế Atreides do Gia tộc Atreides lãnh đạo. Paul Atreides (nhân vật chính do Timothée Chalamet thủ vai) được nhiều người tin rằng chính là Mahdi của Arakkis. Người dân Arakkis vừa kinh sợ vừa tôn thờ Sandworm (Giun Cát), xem đó là hóa thân của vị thần trong tín ngưỡng của họ, gọi là Shai-Hulud.
Ngoài Arakkis, một số hành tinh khác xuất hiện trong tác phẩm mà bạn cần biết bao gồm Caladan – hành tinh quê nhà và là khởi nguồn của Gia tộc Atreides, đó là một thế giới tươi tốt quay quanh ngôi sao Delta Pavonis. Gia tộc Atreides cai trị Caladan với một đội quân thường trực rất hùng hậu, nền kinh tế địa phương ở Caladan phát triển mạnh mẽ nhờ ngành đánh bắt cá, các vườn cây ăn trái, xuất khẩu gạo và rượu vang hảo hạng.
Trong khi đó, hành tinh Giedi Prime là quê hương của Gia tộc Harkonnen, đó là một thế giới công nghiệp hóa, quay quanh ngôi sao Ophiuchi B. Dân số của Giedi Prime sống trong điều kiện nghèo đói khắc nghiệt do sự tàn bạo của chế độ cầm quyền của Gia tộc Harkonnen, nhiều người dân bản địa bị sử dụng làm nô lệ, và Harkonnen tuyển mộ binh lính theo nghĩa vụ bắt buộc. Ngoài ra còn Salusa Secundus – hành tinh dùng làm nhà tù.
Sự quan trọng của Spice Melange tại Arakkis
Như đã nói ở trên, Melange là thứ thuốc có giá trị lớn, có thể coi là thứ sản vật quý giá nhất trong vũ trụ của Dune. Một vali Melange thậm chí có giá trị ngang với một hành tinh và nó chỉ có thể tìm thấy ở Arakkis mà thôi. Cách duy nhất để điều chế Melange là từ loại nấm được bài tiết ra bởi Sandtrout – ấu trùng của Sandworm. Melange cũng cho phép các nhà du hành đi lại một cách an toàn thông qua warp space.
Trong khi đó, những lợi ích sức khỏe có được từ việc tiêu thụ Melange khiến những người giàu có xu hướng tích trữ nó để dùng dần, bởi Melange có thể kéo dài cuộc sống gấp ba lần. Tuy nhiên, Melange cũng có mặt trái vì nó có thể ngây nghiện nặng. Những người nghiện Melange có thể được nhận ra bởi đôi mắt của họ chuyển thành màu xanh (được gọi là triệu chứng “Đôi mắt của Ibad“).
Bên cạnh Melange người xem cũng cần biết thêm một chất khác được gọi là Water of Life – chất độc có màu xanh được sử dụng trong nghi lễ của Bene Gesserit để biến các nữ tu thành Reverend Mother. Giống như Melange, Water of Life chỉ có thể được tìm thấy trên Arakkis. Tuy nhiên, nguồn gốc của chúng khác nhau, Water of Life vốn là mật của con Sandworm trẻ tiết ra khi nó chết đuối và là chất cực độc.
Khi một nữ tu của Bene Gesserit uống Water of Life mà không chết thì cô ta có thể thành Reverend Mother. Thông thường, chỉ có các nữ tu có cơ hôi sống sót khi uống Water of Life, còn đàn ông không bao giờ sống nổi khi tiếp xúc với nó, nhưng Paul Atreides có thể là một ngoại lệ. Vâng, nói chung là nhân vật chính do anh chàng điển trai Timothée Chalamet có plot armor là cái chắc.
Văn hóa tín ngưỡng trong vũ trụ Dune
Như đã nói ở trên, các tổ chức Bene Gesserit và nữ tu của họ đóng vai trò là những người dẫn dắt cho tín ngưỡng và trật tự trong xã hội. Để thăng cấp trong Bene Gesserit, các chị em nữ tu phải trải qua nhiều năm huấn luyện gian khổ và sau đó tiếp xúc với thứ chất độc chết người Water of Life, nếu sống sót họ sẽ “đạt tiêu chuẩn” để kế thừa toàn bộ ký ức di truyền và sự thông thái của tất cả các nữ tu tổ tiên trước đó.
Sau cùng, những nữ tu đó sẽ được công nhận là Reverend Mother (có thể tạm dịch là Đức Mẹ) và bước vào hàng ngũ các nhà lãnh đạo của Bene Gesserit. Họ hưởng lợi từ các ký ức di truyền (được gọi là “Other Memory”) và dựa theo đó khi đưa ra quyết định hệ trọng cho cộng đồng. Một trong số họ được tuyển chọn làm Superior Reverend Mother (Mẹ Bề Trên) là người lãnh đạo cao nhất trong số các Đức Mẹ, là thành viên cao cấp nhất của Bene Gesserit.
Ngoài ra, các thành viên Bene Gesserit luôn háo hức tìm cách nâng cao kiến thức của họ bằng cách tìm cách tiếp cận tất cả ký ức của tổ tiên nam giới (thứ mà họ không được kế thừa). Để đạt được mục tiêu này, họ đã tiến hành một kỹ thuật khai thác thông tin di truyền chuyên sâu, liên quan đến việc tạo ra thực thể mà họ gọi là “Kwisatz Haderach” – người sẽ thay thế họ kế thừa ký ức của tổ tiên nam giới.
Tất nhiên, vai trò quan trọng như vậy được dành cho nhân vật chính Paul Atreides, cậu là niềm hy vọng của Bene Gesserit khi trở thành Kwisatz Haderach. Paul sẽ mở khóa cái gọi là “Golden Path” – bao gồm những bước chính xác cần phải thực hiện để định hướng tương lai cho nhân loại. “Kwisatz Haderach” có nghĩa đen là “Lối Tắt”, ám chỉ hy vọng kiến thức mà người này kế thừa sẽ giúp tăng nhanh tốc độ phát triển của nhân loại theo cách hoàn mỹ nhất.
Một số thành viên của Bene Gesserit tu luyện để phát triển năng lực gọi là Truthsense cho phép họ nhận thức được sự lừa dối, những người đó được gọi là Truthsayer. Tuy nhiên, có những cá nhân khác biệt được sinh ra với tài năng bẩm sinh này, một lần nữa, đó lại là Paul Atreides, dường như cậu sinh ra đã là “người được chọn” sở hữu hết những gì độc đáo và giá trị ở thế giới khô cằn khắc nghiệt của Arakkis cũng như vũ trụ Dune?
Một số khái niệm khác mà bạn cần nắm
The Mentat (nghĩa đen: Cố Vấn): Trong vũ trụ Dune, trí thông minh nhân tạo cao cấp mô phỏng có khả năng mô phỏng tư duy logic của con người bị cấm sản xuất, vì những lo ngại nó có thể gây nguy hiểm cho con người. Vì vậy, sau một cuộc chiến tranh được gọi là Butlerian Jihad mà con người đã loại bỏ tất cả những “cỗ máy biết suy nghĩ” trước đây, khái niệm Mentat xuất hiện.
Mentat về cơ bản là những con người có trí truệ cao siêu, là những nhà tư tưởng sâu sắc nhất, những cố vấn giỏi nhất, họ có khả năng tính toán, suy luận và đưa ra những lời khuyên có độ tin cậy cao (mà trước đó trí tuệ nhân tạo đảm nhận nhiệm vụ này). Mentat chủ yếu làm cố vấn cho các gia đình quý tộc, các nhà lãnh đạo, chính trị gia. Vai trò của Mentat đòi hỏi một mức độ nhất định về năng lực trí óc và khả năng điều hòa, kiểm soát tinh thần nghiêm ngặt.
Có thể thấy một số sản phẩm khoa học viễn tưởng về sau này, ví dụ như Warhammer 40K – Trò chơi Tabletop khai sinh ra khái niệm “Grimdark“ đã kế thừa các chi tiết về trí tuệ nhân tạo bị cấm đoán. Warhammer cũng có lore về cuộc thanh trừng của loài người đối với những cỗ máy thông minh mà chính họ đã tạo ra (cụ thể là thời đại Dark Age of Technology và khái niệm Men of Iron).
Spacing Guild (hay Guild of Navigators – Các Hoa Tiêu): Là một tổ chức mà các thành viên đều là người bị biến đổi sau khi sử dụng Melange, họ có quyền can thiệp và điều hướng cho quá trình du hành vũ trụ ở tốc độ nhanh hơn ánh sáng của những tàu chở hàng xuyên các vì sao (gọi là Heightliner). Các Navigator đều có thân hình không cân đối, đầu họ to ra và thân thể bị teo tóp đi.
Suk Doctor: Là các bác sĩ trong thế giới của Dune, những người này đã tốt nghiệp Trường Suk và được đào tạo thành bậc thầy y khoa. Người ta tin rằng năng lực tinh thần của họ được rèn luyện (hoặc thiết đặt) theo một cách nào đó để họ không thể làm hại đến tính mạng hoặc phản bội bệnh nhân mà mình đang chữa trị. Tương tự như Mentat, Suk Doctor là một khái niệm tồn tại sau thời kỳ Butlerian Jihad.
Cone of Silence: Là công cụ tạo ra một khu vực nhỏ mà trong đó âm thanh bị bóp méo bởi thiết bị phát xung điện tử để người ngoài không thể nghe trộm hoặc ghi lại các cuộc thảo luận. Các quý tộc sử dụng công cụ này khi họ cần bàn luận cái gì đó bí mật.
Crysknife: Là loại dao và vũ khí ưa chuộng của người Fremen, nó được làm từ răng của con Sandworm đã chết và có ý nghĩa linh thiêng với các cư dân của Arakkis. Một khi đã rút khỏi vỏ, dao Crysknife buộc phải vấy máu trước khi được tra lại vào vỏ. Nếu một người ngoại tộc (không phải Fremen) nhìn thấy lưỡi dao Crysknife, họ phải bị giết.
Gom Jabbar: Là một loại kim, hoặc vũ khí gắn trên ngón tay có kim chứa độc cyanide. Tất cả các thành viên gia đình quý tộc đều có thể giữ một Gom Jabbar để chống lại kẻ thù của họ trong những tình huống khác nhau. Trong khi đó, nữ tu của Bene Gesserit đã từng dùng nó như một công cụ để thử nghiệm xem liệu nhận thức của một người có mạnh hơn bản năng của họ hay không.
Khi một người bị dọa chích bằng Gom Jabbar và đối diện với cơn đau, theo bản năng họ sẽ bước lùi lại tránh né và chịu rất nhiều đau đớn từ bài kiểm tra của Bene Gesserit, thậm chí có thể chết, nhưng một người có khả năng tự chủ tốt có thể chống lại sự thôi thúc của bản năng và không lùi bước. Bạn có thể thấy nữ tu Bene Gesserit thực hiện thử nghiệm này lên Paul Atreides trong trailer phim Dune (2021).
Ngoài ra một số khái niệm có thể xuất hiện trong phim như Holtzman Shield – khiên năng lượng chống lại đạn hoặc tia năng lượng của đối thủ, Stillsuit – loại áo mặc để giữ ẩm cho người ở Arakkis, Ornithopter – hay Thopter, là các phương tiện di chuyển cỡ nhỏ ở Arakkis, cứ đơn giản hiểu chúng là phi cơ hay tàu bay thông thường.
(Bài viết tổng hợp từ nhiều nguồn)
